Beppe Trijntje Atsma kon boeiend vertellen. Ik herinner mij nog een verhaal van haar over haar oer-pake die onder Napoleon diende en naar Rusland moest. Hij deserteerde en kwam na jaren, lopend, weer thuis. Ik had al van verschillende omkes gehoord dat dat Willem Geerts Atsma (1791-1874) moest zijn geweest.

Stom toevallig vond ik in een boekje 'Ta de skiednis fen Toppenhuzen en Twellegea' van Oepke Santema dit verhaal opgetekend. Ik heb het uitgetypt en hieronder geplaatst. Het is in het fries; ik hoop dat je het kunt ontcijferen.

Ook vertelde beppe Trijntje in bovenstaand verband over een familielid die zo goed viool kon spelen. Of dat nu Willem Geerts was of zijn broer Wouter Geerts die de tocht naar Rusland niet heeft overleefd of een ander, ik weet het niet meer.
In dit verhaal heet de broer Ane.

 

 

Uit: "Ta de Skiednis fen Toppenhuzen en Twellegea",
door: Oepke Santema, 1939

Napoleon freget ek soldaten ùt `e Streek.

Ho `t it yn `e Frânske tiid yn Toppen-huzen en Twellegea tagie, wit ik net. Wòl foun ik. det ek Toppenhuzen enTwellegea jonge keardels ôfstean moasten oan Napoleon, de Hearsker. Yn `eLjouwerter krante fen 1 Maeije 1874 sliet in adfortinsje fen de folgjende ynhâld:

 

“ Gisteren in den laten avond overleed alhier, zacht en kalm, in den ouderdom van 82 1/2 jaar, onze waarde Vader en Behuwdvader Willem Geerts Atsma: treft het afsterven van een beste vader zeer smartelijk. wij zijn integendeel dankbaar aan God, die ons hem zoo lang deed behouden; te meer zijn wij dit bij de gedachte. dat hij in zijn jon- gelingsjaren als Milicien in dienst moest treden onder de legers van Napoleon 1. en daardoor onderscheidene veldtochten in Duitschland moest medemaken, met levensgevaar gevechten bijwonen, ge- paard met kommer en gebrek, terwijl hij eindelijk uit Poolsch-Pruisen, als de- serteur den Vaderlandschen bodem we- der mogt bereiken, en aldaar door de Voorzienigheid, in die mate met tijde- lijke middelen werd gezegend, dat met die stille bedaardheid, welke hem in zijn gansche leven steeds eigen was, hij on- beschroomd tot dezen hoogen ouderdom kon voortleven. Uitwellingerga, 24 April 1874. Uit naam van Kinderen en Behuwdkinderen. F. W. Atsma

Fen `e hear A. L. Atsma op `e Súdein hearde ik in wiidweidch forslach oer dizze persoan en syn aventûren. It is wol sa wichtich. det it for de takomst biwarre bleaun wirde moat.
Willem Geerts Atsma den hie in twjillingbroer Ane, dêr `t er in soad fen hold. En net allinne det Willem fen Ane hold, mar Ane wier ek mál mei Willem.

WiIlem en Ane yn `t Frânske leger.

Do `t den ek Willem om it jier 1811 hinne oanlotte for de tsjinst ûnder Napoleon, wier der gjin rie ta. Frijwillich gong Ane mei, om dochs mar by syn broer to wêzen. Mar do `t hja yn Dútsklân kommen wierne, waerden de broerren yn forskillende kompy's yndield en fen gefolgen wierne hja dochs noch fen
elkoar skaet. lenris noch hat Willem Ane sjoen. Ane gyng krekt nei it front, do `t hjà der wei kamen. For it lêst wier it... Willem krige al mere en mere syn nocht. Hy lei by himsels oer, as `t iiwet koe, to flechtsjen. Mar, dit wist er ek op deserty stie de deastraf!
Hy tinkt der net allinne sa oer: In Dûtsker yn syn ôfdieling is fen `t selde bitinken. Op in joun seit Willem biret: ,,Ik sk...t yn `e fjildtsjettel !`` hwet op itselde delkomt, as ik forpof it langer''.

Willem pykt út.

De Dútsker folget him en nou brekt der in slimme tiid for de beide deserteurs oan. Oerdeis doare se net to reisgjen; den lizze se ûnder rûchte ef deade blêdden; jouns en nachts lykwols binne se op `en paed, troch bosken en strewellen, ûnderwâllen en barmen. De honger bigjint hjarren to pleagjen. Mar hja kinne de minsken dochs net om in jelmis freegje? Alle doarpsminsken ef reisgers kinne ommers wol frjeonen fen `e Frânskman wêze! Stelle den? .Ja, der sit net oars op! Ienris op in joun tinke hja, dat hja forret binne. Oer in ûnderdoar hinget in man, hiàr kant út to sjen. Sjucht er hjarren? Hja wirde sà kjel, as scoene hja it bistjêrre!
Mar, lokkich, op `t lêst sjugge hja, de man hinget oer de ûnderdoar en sjucht yn `t waer! Altyd lykwols is dit aventûr hjar bybleaun.

Yn Ruslân.

Aloan flechtsjend foar de Frânskman út, bilânje hja troch Poalsk Prusen yn Ruslân .Hjir doare hja wer better foar `t ljocht to kommen, om `t Ruslân's fijân hjar fijân is .Mar altiten to swalkjen en to biddeljen noasket hjar ek net. Dêrom siikje hja wirk en as hja in Russyske boer op in oksekarre, dy `t syn gûd foartbringt, tsjin komme, hâlde hja him oan. En hja binne oan `t goede kantoar. Hja kinne wol nei syn hûs ta gean en houtkappe! Hy neamt syn namme en det is it wachtwird for de oare hûsgenoaten om de swervers op to nimmen. Mar jinimer en altiid marsjeare de legers fen Napoleon fierder. De streek
oan Moskou ta, foroverje hja. Noch jimmier binne de flechtelingen yn gefaer. It bifel komt, leverje de deserteurs út. Lykwols, den komt e greate delgong for de Korsikaen.....

Rinnende út RusIân wei.

De boeren wirde oproppen, om him ta it lân út to jeijen en efter de flechtsjende en forfolgjende Frânske en Russyske legers oan, sette de twa deserteurs op hûs ta. Stadich giet it, hwent alles moat geandefoet. Troch hiel it lange Dútsklân swalkje hja hinne.
Nei tiden lang foart west to hawwen, stiet op in dei Willem Geerts by syn famylje op `e Noardein foar de doar. Dêr wirdt er opnommen en as in deade, dy `t opstien is, bigroete.
Yn ± 1831 wirdt er lidmaet. Letter wirdt Willem âlderling yn `e tsjerke. ( ± 1837). Hy wol hast net fen de tocht nei Ruslân fortelle, sa is `t him neigien As de oaren it oer de Frânskman hawwe, gûlt er. Een fen syn dochters krige it forhael by biten en brokken los en fortelde it wer oan hjar bern.
De oantins oan dizze krigele Streekster scil by alle Toppenhûsters en Twellegeasters yn eare bliuwe!

 

Ane yn Eastprusen eflerbleaun?

Ho `t it mei Ane ôfroun is, wit men net. Mar frjemd wier it, det in broer fen Ane Lammerts Atsma,(dy `t my sa tige forplichte mei it forhael hjir boppe biskreaun, to fortellen), yn Paterson (U.S.) in âlde frou oantrof, mei de namme widdou Gerardus Atsma en bifoun, det hja fen komôf in Eastprusyske wier!
Hat .Ane him der nei de tocht deljown, faeks om `t er tocht, Willem is dochs om kommen ? En is syn bern neamd nei de heit dy `t Geart hjitte yn in Frysk, mar Gerardus yn it Dúsk waerd ? Fragen, dy `t to'n earsten net biandere wirde kinne, mar dy `t dochs in yngeand ûndersiik wirdich binne.
Wy bislute dizze tige nijsgjirrige skiednis mei to forheljen, det Willem en Ane healbroers wiene fen Atse Gearts, de forneamde hirdrider fen Tersoal en det hja dêr moai wis ek wei komme.

 

 

De volgende gegevens heb ik bij bij 'Tresoar', de provinciale bibliotheek,gevonden:

Soldaten leger Napoleon:

68. Willem Geerts Atsma, boer
geb. Beers 22-11-1791, wonende te Beers
burgerl. staat: niet vermeld; lichting Jorwerd 1811
ouders: Geert Atzes Atsma en Sietske Wouters
bijzonderheden: loteling; 07.12.1812 soldaat 125e regiment infanterie
van linie onder nr.5046, 5e bat., 2e comp.; 12.03.1813 134e regiment
infanterie van linie.
vermist: 17.10.1813 gedeserteerd;
terugkeer: in Friesland teruggekeerd; 24.04.1874 overleden als
weduwnaar te Uitwellingerga
bronnen: RAF Coll.Visser;

69. Wouter Geerts Atsma, arbeider
geb. Terzool 25-6-1790, wonende te Jorwerd
burgerl. staat: niet vermeld; lichting 1811
ouders: Geert Atzes Atsma en Sietske Wouters
bijzonderheden: plaatsvervanger voor Andries Andries Nieuwland (1791)
te Marssum; 7 dec.1812 125e regiment infanterie van linie onder
nr.5131, 2e comp.5e bat.; 12.03.1813 134e regiment infanterie van
linie.
terugkeer: 07.02.1814 overleden in een militair hospitaal te
Maagdenburg
bronnen: RAF Coll.Visser; Toegang 8 inv.nr.4062 nr.306;

 

 

Nederlandse Versie:

Uit: "Ta de Skiednis fen Toppenhuzen en Twellegea",
door: Oepke Santema, 1939

Vertaling: Johan A. de Boer

 

 

Napoleon vraagt ook soldaten uit het gebied Oppenhuizen - Uitwellingerga.

Hoe het er in de Franse tijd in Toppenhuizen en Uitwellingerga toe ging, weet ik niet. Wél vond ik dat 'Top en Twel' jonge kerels moesten afstaan aan Napoleon, de heerser. In een Leeuwarder krant van 1 mei 1874 staat een advertentie met de volgende inhoud:

Gisteren in den laten avond overleed alhier, zacht en kalm, in den ouderdom van 82 1/2 jaar, onze waarde Vader en Behuwdvader Willem Geerts Atsma: treft het afsterven van een beste vader zeer smartelijk. wij zijn integendeel dankbaar aan God, die ons hem zoo lang deed behouden; te meer zijn wij dit bij de gedachte. dat hij in zijn jon- gelingsjaren als Milicien in dienst moest treden onder de legers van Napoleon 1. en daardoor onderscheidene veldtochten in Duitschland moest medemaken, met levensgevaar gevechten bijwonen, ge- paard met kommer en gebrek, terwijl hij eindelijk uit Poolsch-Pruisen, als de- serteur den Vaderlandschen bodem we- der mogt bereiken, en aldaar door de Voorzieniglieid, in die mate met tijde- lijke middelen werd gezegend, dat met die stille bedaardheid, welke hem in zijn gansche leven steeds eigen was, hij on- beschroomd tot dezen hoogen ouderdom kon voortleven. Uitwellingerga, 24 April 1874. Uit naam van Kinderen en Behuwdkinderen. F. W. Atsma

 

Van de heer A.L. Atsma op het Zuidereind hoorde ik een uitgebreid verslag over deze man en zijn avonturen. Het is wel zo belangrijk, dat het voor de toekomst bewaard moet blijven.
Willem Geerts Atsma had toen een tweelingsbroer Ane, waar hij erg op gesteld was. Dat was wederzijds.

WiIlem en Ane in het Franse leger.

Toen Willem dan ook omstreeks het jaar 1811 ingeloot werd voor dienst onder Napoleon, was Ane wanhopig. Vrijwillig ging hij mee, om maar bij zijn broer te zijn. Maar toen zij in Duitsland gekomen waren, werden de broers in verschillende compagnieën ingedeeld met als gevolg dat ze toch van elkaar gescheiden waren. Nog één keer heeft Willem Ane gezien. Ane ging juist naar het front toen hij er vandaan kwam. Het was voor het laatst........
Willem kreeg er steeds minder zin in. Hij overwoog om te gaan vluchten, als het even kon. Maar hij wist evengoed dat op desertie de doodstraf stond!
Hij denkt er zo niet alleen over. De Duitser van zijn afdeling denkt er nét zo over. Op een avond zegt Willem vastberaden: "Ik sch...t in de veldketel!", wat op hetzelfde neerkomt als "Ik verhip het langer".

 

Willem smeert 'm.

De Duitser volgt hem en nu breekt er een slechte tijd voor beide deserteurs aan. Ze durven overdag niet te reizen; dan liggen ze onder hooi- en stroafval of dode bladeren; 's avonds en 's nachts echter zijn ze op pad, door bossen en struikgewas, onderwallen en bermen. De honger begint hen te plagen. Maar zij kunnen de mensen toch niet om een aalmoes vragen? Alle dorpsmensen of reizigers kunnen immers wel vrienden van de Fransen zijn? Dan maar stelen? Ja, er zit niets anders op. Eens, op een avond, denken zij dat ze verraden zijn. Over de onderdeur leunend kijkt een man hun kant uit . Ziet hij hen? Ze schrikken zich bijna dood!
Maar gelukkig, ze zien op het laatst dat de man over de onderdeur hangend, naar de lucht kijkt om te zien wat voor weer het wordt. Altijd echter is dít avontuur hem bijgebleven.

 

In Rusland.

Steeds maar vluchtend voor de Fransen uit, komen zij door het Pools Pruisen in Rusland aan. Hier durven zij meer tevoorschijn te komen omdat Ruslands vijand ook hun vijand is. Maar steeds te zwerven en te bedelen bevalt ook niet. Daarom zoeken ze werk en als ze een Russische boer met een ossenkar, die zijn goederen wegbrengt, tegenkomen, houden zij hem aan. En warempel, ze zijn aan het goede adres. Ze kunnen wel naar zijn huis toe gaan en gaan houtkappen! Hij noemt zijn naam en dat is het wachtwoord voor de andere huisgenoten om de zwervers op te nemen. Maar nogsteeds blijven de legers verder marcheren. Ze veroveren het gebied tot aan Moskou. Nog altijd zijn de vluchtelingen in gevaar. Het bevel komt dat de deserteurs uitgeleverd moeten worden. Dan komt de grote afgang van de Corsicaan.....

 

Lopend uit Rusland terug.

De boeren werden opgeroepen om Napoleon het land uit te jagen en achter de vechtende en achtervolgende Franse en Russische legers , gingen de twee deserteurs op huis aan. Langzaam gaat het, want alles moet te voet. Door heel het immense Duitsland heen, zwierven ze terug.
Na een hele lange tijd weg te zijn geweest , staat op een dag Willem Geerts voor zijn familie op het Noordend voor de deur. Daar wordt hij als een dode, die opgestaan is, begroet en liefdevol opgevangen.
In 1831 wordt hij lidmaat van de kerk. Later wordt hij ouderling in de kerk (1837). Hij wil bijna niet over de tocht naar Rusland vertellen, zo heeft hem het aangegrepen. Als anderen het over Napoleon hebben, moet hij huilen. Eén van zijn dochters kreeg het verhaal met horten en stoten uit hem en vertelde het weer aan haar kinderen. Het aandenken aan deze energieke man uit de streek zal bij alle 'Top en Twelsters' in ere blijven!

 

Ane in Oostpruisen achtergebleven?

Hoe het met Ane is afgelopen, weet men niet. Maar het was vreemd dat de broer van Ane Lammert Atsma, ( die mij het bovenstaande verhaal verteld heeft) in Paterson (U.S.) een oude vrouw trof met de naam weduwe Gerardus Atsma en uitvond dat zij van Oostpruisische afkomst was! Heeft Anne zich daar na de tocht gevestigd, omdat hij zeker dacht dat Willem toch omgekomen is? En zijn zijn kinderen genoemd naar de vader die Geart heette in het Fries, maar Gerardus in het Duits werd? Vragen die tot nu toe niet beantwoord kunnen worden, maar die toch een diepgaand onderzoek waard zijn.
Wij besluiten deze zeer interessante geschiedenis met te vermelden dat Willem en Ane halfbroers waren van Atse Geerts, de bekende hardrijder op de schaats uit Tersoal.

 

 

De volgende gegevens heb ik bij bij 'Tresoar', de provinciale bibliotheek, gevonden:

Soldaten leger Napoleon

68. Willem Geerts Atsma, boer
geb. Beers 22-11-1791, wonende te Beers
burgerl. staat: niet vermeld; lichting Jorwerd 1811
ouders: Geert Atzes Atsma en Sietske Wouters
bijzonderheden: loteling; 07.12.1812 soldaat 125e regiment infanterie
van linie onder nr.5046, 5e bat., 2e comp.; 12.03.1813 134e regiment
infanterie van linie.
vermist: 17.10.1813 gedeserteerd;
terugkeer: in Friesland teruggekeerd; 24.04.1874 overleden als
weduwnaar te Uitwellingerga
bronnen: RAF Coll.Visser;

69. Wouter Geerts Atsma, arbeider
geb. Terzool 25-6-1790, wonende te Jorwerd
burgerl. staat: niet vermeld; lichting 1811
ouders: Geert Atzes Atsma en Sietske Wouters
bijzonderheden: plaatsvervanger voor Andries Andries Nieuwland (1791)
te Marssum; 7 dec.1812 125e regiment infanterie van linie onder
nr.5131, 2e comp.5e bat.; 12.03.1813 134e regiment infanterie van linie.
terugkeer: 07.02.1814 overleden in een militair hospitaal te Maagdenburg
bronnen: RAF Coll.Visser; Toegang 8 inv.nr.4062 nr.306;

Dus volgens de gegevens uit Tresoar, de provinciale bibliotheek, heette Ane in werkelijkheid Wouter. Hij was geen tweelingbroer van Willem. Willem was ingeloot en Wouter was hem vrijwillig gevolgd. Wouter overleed in 1814 in Maagdenburg. Het Amerika-verhaal berust dus niet op waarheid.

Op 15 november 2008 mailde Kees van de Kooij uit Drachten mij dat er een boekje was over de geschiedenis van Friezen onder Napoleon uit dezelfde tijd als waarin Willem en Wouter dienden. Het heette: Jan Leendert Lerk, een Fries in het leger van Napoleon, geschreven door M. Lerk. Toen ik dit doorgelezen had, werd me alles wat duidelijker: De tocht naar Rusland van Napoleon had in 1812 plaatsgevonden. Daar konden Willem en Wouter dus nooit aan hebben deelgenomen. Wel hebben ze 'de Volkerenslag' ofwel 'de Slag bij Leipzig' meegemaakt. Na vele voorbereidende schermutselingen begon deze slag op 16 oktober 1813. Willem deserteerde op 17 oktober, de dag nadat Napoleon zware verliezen had geleden. Vanaf april 1813 verbleven Willem en Wouter al in Duitsland en trokken op naar de Poolse grens. Ze moesten tegen een leger van Pruisen, Polen, Oostenrijkers, Engelsen, Spanjaarden, Portugezen, Russen en Zweden regelmatig gevechten leveren. Als je de overlijdensadvertentie van Willem Geerts goed doorleest dan kloppen de gegevens die daar in staan inderdaad met het bovenstaande.
Op 16 april 2009 vond ik in Tresoar het 'contract remplacering' van Wouter Geerts Atsma. Wouter had met Sjoerd Sijbes Veeman , landman te Marsum, een contract afgesloten voor zijn zoon/ stiefzoon . Wouter had het hoge nummer 50 geloot! Vier jaar , tot en met 1816, moest Veeman jaarlijks 210 franc betalen aan vader Geert Atzes. Op 12 november 1817 zoul Wouter 4200 franc (met 4 % rente) ontvangen. In het contract werd met geen woord gerept over een eventueel overlijden. Verder heeft de notaris in 1816 de volgende verklaring opgemaakt: Op 13 september 1816 verklaren Yntje Bijlsma, schipper, en Cornelis Veldstra, gardenier, voor de notaris 'dat hun volkomen bewust was dat Wouter Geerts Atsma, dienende als fuselier in het 134ste regiment , 6de batallon overleden is in de maand december 1813 zonder juiste dag en uur te kunnen bepalen'. 'Door verscheidene personen in het hospitaal is bekend gemaakt dat hij overleden was'. Yntje en Cornelis bevonden zich toendertijd in hetzelfde Douane hospitaal. Ze dienden als fuselier bij het 134ste regement, 6de batallon. Deze verklaring had waarschijnlijk te maken met het uit te keren bedrag van 4200 franc in 1817.
contract	handtekeningen